گزارش رویداد «از سلطانیه تا فلورانس ۳: تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت»
رویداد «از سلطانیه تا فلورانس 3: تاریخ معماري از پنجره تاریخ ساخت» از بیستم تا بیست ودوم خردادماه 1403 در بناي سلطانیه و دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. دکتر هادی صفایی پور، عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی و مدیر پروژه مذکور، گزارش این رویداد را در قالب یادداشت منتشر کرده است که در ادامه می‌خوانید:
به نام خدا
خلاصه‌ی گزارش رویداد
«از سلطانیه تا فلورانس ۳: تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت»
مقدمه
همکاری‌های علمی دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و دانشکدهی معماری دانشگاه فلورانس در دهه‌ی چهل شمسی شکل گرفت و تأسیس «انیستیتوی مرمت آثار باستانی» توسط پروفسور سن‌پائولزی عضو هیئت علمی دانشگاه فلورانس در دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، ریاست سن‌پائولزی بر آن، و انعقاد قرارداد مرمت گنبد سلطانیه نقطه‌ی آغاز این همکاری بود. این همکاری در دهه‌های ۶۰ تا ۹۰ متوقف ماند اما از سال ۱۳۹۵ و با تلاش اعضای هیئت علمی دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه بهشتی و دانشکدهی معماری دانشگاه فلورانس و مؤسسه‌ی تاریخ هنر فلورانس این رابطه احیا و مجموعه‌ای از همکاری‌های علمی بین‌المللی بین این مراکز تعریف و اجرا شد. این فعالیت‌ها دو هدف داشت: یکی بازشناسی میراث معماری بنای گنبد سلطانیه و دیگری بازشناسی و معرفی فعالیت‌ها و اقدامات پروفسور سن‌پائولزی. در راستای تحقق این اهداف، تفاهم‌نامه‌ای بین دو دانشکدهی مذکور منعقد شد و بر مبنای آن در خرداد ۱۳۹۷ دو کارگاه با عنوان‌های «آشنایی با ساختار سازه‌ای گنبد دوپوسته‌ی سلطانیه» و «بررسی ارتباط گنبد سلطانیه و گنبد کلیسای جامع فلورانس» در فلورانس و در اسفند ۱۳۹۷ همایشی با عنوان «از سلطانیه تا فلورانس ۱: سنت‌های طراحی و ساخت در معماری قرون هشتم و نهم هجری» در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
در ششم اسفند ۱۳۹۷، تفاهم‌نامه‌ای با اهداف برگزاری دوره‌های کارشناسی ارشد دوگانه، تعریف رساله‌های مشترک دکتری و انجام گرفتن پژوهش‌هایی معطوف به بنای سلطانیه تدوین شد. برای انجام این پژوهش‌ها دو محور تعیین شد: یکی برگزاری کارگاه‌های تخصصی مشترک برای تکمیل مطالعات قبلی در مورد بنای سلطانیه و دومی تألیف کتابی درباره‌ی این بنا بر مبنای اسناد موجود در مرکز اسناد دانشکدهی معماری دانشگاه بهشتی.
برای پیگیری اهداف محور اول طرحی با عنوان «از سلطانیه تا فلورانس (۲)» در سال ۱۳۹۷ تدوین شد و به تصویب دو دانشکدهی مذکور درآمد. بر اساس این طرح، قرار بود که با برگزاری کارگاهی در مرداد ۱۳۹۸ در تهران و کارگاهی در مرداد ۱۳۹۹ در فلورانس دانشجویان ایرانی و ایتالیایی ضمن آشنایی با مرمت و سازه‌های آجری توانایی لازم را برای شرکت در کارگاه سوم در مقبره‌ی سلطانیه کسب کنند. اما چالش‌های امنیتی و سیاسی در نیمه‌ی دوم سال ۱۳۹۸ و به دنبال آن همه‌گیری بیماری کرونا متأسفانه مانع انجام گرفتن این برنامه شد. از این برنامه‌ی سه مرحله‌ای، صرفاً برگزاری کارگاه در دانشکدهی معماری دانشگاه فلورانس، با ارائه‌ی مباحث مقدماتی نظری مربوط به شناخت و مرمت سازه‌های آجری و درس‌گفتارهایی با عنوان «طاق‌ها و گنبدهای ایرانی» و «سازه و ساختمان گنبد دوپوسته‌ی سلطانیه»، ممکن شد.
در محور دوم پژوهش‌های معطوف به بنای سلطانیه علاوه بر تألیف کتابی درباره‌ی این بنا مقرر شد با بهره‌گیری از روش‌های غیرمخرب در بنا مطالعات میدانی برای فهم سازه‌ای گنبد سلطانیه انجام گیرد. جهت تحقق بخشیدن به این اهداف، آقای دکتر لورنتسو ویگوتی موفق شدند که در قالب یک طرح پژوهشی سه‌ساله به میزبانی دانشگاه بلونیا و با عنوان «انتقال فناوری معماری در جاده‌ی ابریشم: گنبدهای دوپوش ایرانی و غرب: سده‌های ۱۴ام تا ۲۰ام» منابع مالی لازم (کمک هزینه‌ی ماری‌کوری از اتحادیه‌ی اروپا) را برای انجام‌گرفتن این پژوهش تأمین کنند. همچنین ایشان از شهریور ۱۴۰۳ به عنوان دانشجوی پسادکتری دانشگاه شهید بهشتی مطالعات خود را با راهنمایی دکتر هادی صفایی‌پور آغاز خواهند کرد.
اولین گام برای آغاز این تحقیق برگزاری رویداد «از سلطانیه تا فلورانس ۳: تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت» بود. این رویداد سه روزه با اهداف زیر برگزار شد: ۱- معاینه‌ی اولیه بنا و بررسی دقیق‌تر فنی بنا برای تعیین استراتژی‌های پیمایش آن ۲- اطلاع‌رسانی به مسئولین و کسب نظر آنها و ۳- معرفی طرح به دانشجویان و استادان دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی. در ادامه این رویداد معرفی می‌شود.
در تاریخ بیستم تا بیست‌و‌دوم خرداد ماه ۱۴۰۳ «دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی»، «بنیاد ایران‌شناسی استان زنجان» و «پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه» رویدادی علمی به نام «از سلطانیه تا فلورانس (۳): تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت» با حمایت استانداری زنجان، فرمانداری شهرستان سلطانیه، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی، اداره‌ی کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان زنجان، بنیاد ایران‌شناسی شعبه‌ی استان زنجان، شهرداری سلطانیه، پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، و دانشگاه شهید بهشتی در پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه و دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. این رویداد علمی شامل چهار برنامه‌ی اصلی بود.
۱. بررسی میدانی گنبد سلطانیه
برنامه‌ی اول بررسی میدانی و معاینه‌ی دقیق وضع موجود گنبد سلطانیه بود که در تاریخ بیستم خردادماه انجام گرفت. در این روز مهندس فرشاد صالحی، متخصص برداشت فتوگرامتری و لیرزاسکن ابنیه‌ی تاریخی، به همراه دکتر هادی صفایی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، دکتر لورنتسو ویگوتی، دانشجوی پسادکتری دانشگاه شهید بهشتی، مهندس فرزاد زره‌داران، کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، مهندس منیژه خادمی، کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دکتر ابوالفضل عالی، مدیر پایگاه میراث جهانی سلطانیه، و محمد مرادی، از کارشناسان مرمت پایگاه میراث جهانی سلطانیه، مسائل و موانع برداشت و مستندنگاری این بنا را بررسی کردند. در این مطالعه مشکل تراکم داربست‌ها و تخته‌های چوبی در گنبدخانه، که عملیات فتوگرامتری داخل گنبدخانه را با دشواری‌هایی مواجه می‌کرد، بررسی شد و راهبردهایی برای مواجهه با آن پیشنهاد شد. همچنین روش برداشت فتوگرامتری رواق خارجی، بام، و پوسته‌ی خارجی گنبد تدقیق شد. در پایان مقرر شد براساس مذاکرات انجام شده آقای مهندس صالحی پیشنهاده‌ی اجرایی خود را برای انجام مطالعات تدوین و ارسال کنند.
۲. جلسه با مسئولان استان
برنامه‌ی دوم دیدار و گفتگوی آقای دکتر هادی صفایی‌پور و آقای دکتر لورنتسو ویگوتی با مسئولان شهرستان سلطانیه و استان زنجان بود. در این جلسه که در صبح بیست‌و‌یکم خردادماه انجام گرفت، آقای دکتر محمدرضا براتی، فرماندار سلطانیه، آقای دکتر مصطفی کلانتری، شهردار سلطانیه، خانم دکتر لیلا محمدی، سرپرست بنیاد ایران‌شناسی زنجان، آقای دکتر ابوالفضل عالی، مدیر پایگاه میراث جهانی سلطانیه، آقای سید مهدی آقامیری، مدیر آموزش و پرورش شهرستان سلطانیه، خانم پروانه عسگری، رئیس اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی شهرستان سلطانیه و سرپرست پایگاه میراث ملی محوطه‌ی تاریخی داش‌کسن، و جمعی از مسئولان پایگاه میراث جهانی سلطانیه حاضر بودند. آقای دکتر صفایی‌پور مسئولان را از پیشینه‌ی موضوع و اهداف پژوهش مطلع کردند، از مسائل و دغدغه‌ها و نیازهای ایشان مطلع شدند و از راهنمایی‌ها و حمایت‌های ایشان بهره گرفتند.
۳. نشست تخصصی در پایگاه میراث جهانی سلطانیه
برنامه‌ی سوم نشستی تخصصی بود که در عصر ۲۱ خرداد ماه در پایگاه میراث جهانی سلطانیه و در محل تربت‌خانه‌ی گنبد سلطانیه برگزار شد.
این برنامه شامل پنج سخنرانی و یک میزگرد تخصصی درباره‌ی «بازشناسی ساختار سازه‌ای و فنون ساخت گنبد سلطانیه» و «مبادلات دیپلماتیک، فرهنگی و هنری در راه ابریشم بین ایران ایلخانی و ایتالیا» بود. سخنرانان همایش به‌ترتیب آقای دکتر عالی، آقای دکتر براتی، آقای دکتر کلانتری، خانم دکتر محمدی، و آقای دکتر حسینعلی بودند. سپس آقای دکتر صفایی‌پور در بخش اول میزگرد به موضوع «بازشناسی ساختار سازه‌ای و فنون ساخت گنبد سلطانیه» پرداختند و در ادامه آقای دکتر ویگوتی با مطرح کردن موضوع «مبادلات دیپلماتیک، فرهنگی و هنری در راه ابریشم بین ایران ایلخانی و ایتالیا» روابط تاریخی بین ایران و ایتالیا را بررسی کردند. در نهایت، دکتر صفایی‌پور و دکتر ویگوتی به پرسش‌های حضار پاسخ دادند. پس از اتمام نشست آقای دکتر صفایی‌پور و آقای دکتر حجت حق‌شناس، عضو هیئت علمی دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه‌ی زنجان، در جلسه‌ای درباره‌ی نحوه‌ی استفاده از فناوری ژئورادار برای مستندنگاری شالوده و ساختار سازه‌ای گنبد دو پوسته هم‌فکری و امکان‌سنجی کردند.
۴. نشست تخصصی در دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
برنامه‌ی چهارم نشستی تخصصی بود که در صبح بیست‌و‌دوم خرداد ماه در دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
این برنامه شامل میز گردی تخصصی بود که با محوریت قرار دادن پروژه‌ی مطالعه‌ی ساختار سازه‌ای گنبد سلطانیه لزوم پرداختن به تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت را نشان می‌داد. در این میزگرد، آقای دکتر صفایی‌پور با توضیح جریان تاریخ‌نگاری معماری در ایران و روش‌ها و رویکرد‌های مختلف آن و همچنین توضیح و تشریح پروژه‌ی مطالعه‌ی گنبد سلطانیه و پرسش‌های پیش‌روی این پروژه به لزوم پرداختن به تاریخ معماری از پنجره‌ی تاریخ ساخت پرداختند و تأسیس مرکزی به نام «مرکز مطالعات تاریخ ساخت معماری ایرانی» را در دانشکدهی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی اعلام کردند. پس از ایشان، دکتر لورنتسو ویگوتی به موضوع «معماری مسکونی فلورانس بین ۱۳۰۰ تا ۱۵۰۰م: سازه‌ها، نوآوری‌ها، سبک‌زندگی» پرداختند و با توضیح تاریخ معماری مسکونی فلورانس نشان دادند که چگونه توجه به تاریخ ساخت به کمک فهم تاریخ معماری می‌آید. سپس حضار پرسش‌هایی مطرح کردند.
سخن پایانی
مجموعه‌ی فعالیت‌هاي انجام‌شده و پیشِ رو به‌دنبال احیا و بازسازي رابطهای تاریخی میان ایران و ایتالیا است؛ رابطه‌اي که می‌توان آن را در دو مقیاس تاریخی بازخوانی کرد. نخست، ارتباط تاریخی که هنر و معماري ایران ایلخانی را به هنر و معماري فلورانس در دوره‌ی رنسانس پیوند می‌زند؛ و دوم، ارتباط تاریخی که نزدیک به پنج قرن پس از آن، در دهه‌ی شصت و هفتاد میلادي با حضور مرمتگران و پژوهشگران ایتالیایی - در رأس آنها پروفسور سن‌پائولزي- و با ایفاي نقش دانشگاه شهید بهشتی (ملی سابق) شکل گرفت و روایت‌هایی تازه از ارتباط بین این دو قلمروي فرهنگی را شکل داد. بر این اساس، دانشکدهی معماري و شهرسازي دانشگاه شهید بهشتی تهران به سرپرستی «مرکز مطالعات تاریخ ساخت معماری ایرانی» قصد دارد با همراهی دوباره‌ی «دانشگاه بلونیا» از یک سو و «بنیاد ایران‌شناسی زنجان» و «سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگري» از سويی دیگر رابطهای دانشگاهی و حرفه‌ايِ بین‌المللی را تجدید کند و افق‌هایی تازه در این زمینه بگشاید. این همکاری‌ها در سطحی وسیع‌تر بازشناسی جایگاه بی‌نظیر ایران را در تاریخ فناوری و مهندسی جهان به دنبال خواهد داشت. همچنین با تقویت پشتوانه‌های علمی پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه می‌توان در جهت حفاظت هر چه بیشتر این بنا قدم برداشت.
